Açık Radyo Kayıtları 56: Şule Gürbüz I

26/05/2016 tarihinde Şule Gürbüz ile yaptığımız programın ilk bölümünün linki:

https://archive.org/details/GununGuncelinEdebiyat26052016sulegurbuzI



 

Zaman, Dil ve Mekanik -Şule Gürbüz'ün Coşkuyla Ölmek Adlı Eseri Üzerine-

ZAMAN, DİL VE MEKANİK

-Şule Gürbüz'ün Coşkuyla Ölmek Adlı Eseri Üzerine-

Şule Gürbüz bir dil ustası. Mesleği olan saat tamirciliğinin de dili üzerinde bir etkisi olmalı ki dili ince ince işlemek, yeri geldiğinde dile yap-taklar uygulamak konusunda son derece dikkatli ve titiz çalışıyor. Dil, onun elinde kurulan bir saat gibi zaman üzerinde tik tak’larla ilerliyor.

Gürbüz’ün dili incelikli işleyişinde zamanlar arasında gidip gelen bir yapı oluşturması önemli ve bunun en tipik örneklerinden biri olarak Coşkuyla Ölmek kitabı gösterilebilir. Bu kitapta yer alan dört hikâyede de Gürbüz, dört erkeği kendi dilleriyle anlatır. Ancak anlatılarda bu kahramanların söylemleri, söyleyişleri söylediklerinin önüne geçer:

“Pek eli sıkı biri sayılmam, niye öyle olayım ki? Ama verecek, verilenin kıymetini bilecek, minnet duyacak, aldığını iyi yere sarf edecek, hayırlı yerlere kullanacak, hayırla yâd edecek, verenle vermeyeni, nelere rağmen verenle, neleri olup da vermeyeni ayırt edecek insana rastlayamıyorum. Yoksa elbet veririm, vermez miyim?” (7)

 “Şimdi diyeceksiniz ki aklın olsa zaten oğul uşak sahibi olmazdın; ama bunu da kim diyecek, siz mi? Siz bunu diyecek diyebilecek adamlar olsanız ben bunları yazacak ıssızlıkta, mecburiyette olmazdım. Aslı bu. Ama hep de hakikat makamında gidecek değilim elbet bazen biraz kaykılacağım.” (39) (vurgular benim)

“Babam Refik İyisoy Kadıköy Moda’da doğmuş. Civarda bilinen bir Fransız okulunda liseyi bitirmiş. Ama ne Fransızca konuştuğunu ne bir şey okuduğunu görüp duydum. Hatta fikirleri hep lisan olarak Fransızcanın aleyhineydi. Öğrenileceğinden de, öğretilebileceğinden de şüphedeydi… Kalmaktan kastını da hiç tam olarak bilemedim… Zaten tuhaftır, her şeyi parça parça biliyorum da bildiğim ne, onu hala bilemiyorum.” (93)

“Eyüp çocukluk arkadaşımdır. Çocukken de sevmezdim. O bana bayılırdı. Ben muhabbetsizliğimi buna sebep pek belli edemezdim. Gerçi belli etmek nedir derseniz, şimdi bir şey derim, lafın sonu gelir. Bu Eyüp hafif çocuktu, ağırlaşarak hafifliği muhafaza etti, şimdi nedenini söylerim, ama bu neden beni de o hafifliğe itiverir. Anlamak dururken söylemek, bilmem ama sanki biraz iğretidir. Şimdi aynı delikten çıktık, aynı mahalleden ama ben kendimi onunla bir tutmam.” (143)

Coşkuyla Ölmek kitabında yer alan dört hikâyenin her birinin başlangıç paragraflarında doğrudan bir söylemle başlayan bir metin ile karşı karşıyayız. Burada söylemin kime dönük olduğu net değil, anlatıcı kahraman biz okurlarla mı, kendi kendisiyle mi yoksa karşısında hâlihazırda bir varmış gibi mi konuşuyor metnin devamından anlıyoruz. Nitekim kitapta yer alan hikâyelerde söylem, zaman zaman kahramanların kendi içlerinde bir konuşmaya, kimi zaman karşısındakine seslenmeye -ancak bu seslenme hiçbir zaman doğrudan seslenme değil kahramanın kendindeki düşüncelerden çarparak dışarıya akseder şekilde- kimi zaman suskunluklarla karşılanan dinleme hallerine, oradan bir başka düşünceye geçme şeklinde ilerliyor.

Yukarıdaki alıntılarda altı çizilen kısımlar anlatıyı şimdi’de yeniden kuran unsurları oluşturmakta. İlkinde bu kurgu geniş zamana şimdi ifadesi yüklenerek yapılıyor. Aslında verme üzerine kurulu anlatıda bir verme işleminin gerçekleşmeye yönelik isteksizliği herhangi bir şekilde verme isteği uyandıracak birine rastlamamakla ilişkilendirilip “rastlayamıyorum” şekline dönüştürülüyor. Çünkü şimdiki zaman ifadesi bir genellemeyle sağlanarak isteksizlik ifadesini bulup geleceğe dair de bir şey söyler hale geliyor. İkinci alıntıda yer alan şimdi ise anlatıcı kahramanın geçmişinden getirdiği bir zaman dilimini anlatısına geleceği destekler bir şekilde “şimdi diyeceksiniz ki” yerleştirilmesiyle sağlanıyor. Böylece şimdi burada geçmişten gelenin gelecek ile arasında bir durak noktası haline dönüşüyor.

Üçüncü alıntıda şimdi geçmişe dair bir anlatının bu kez birinci tekil şahıs ağzından konuşan birinin başka birini anlatmasıyla başlıyor. Dolayısıyla şimdi, geçmişle yer değiştirerek anlatıda yerini alıyor. İlkinde -duydum- ilk alıntıda olduğu gibi genellemeye yönelik bir anlatı ile geçmiş şimdide sabitleniyor, ardından bu şimdi -biliyorum, bilemiyorum- pekiştiriliyor.

Son alıntıda şimdi, ikinci alıntıda olduğu gibi geçmişten gelen ile geleceğe uzanan arasında bir durak şeklinde konumlandırılıyor.

Şimdi, ikinci ve üçüncü alıntılarda bir durak gibi görev yaparken, birinci ve dördüncü alıntılarda geçmişten geleceğe uzanan bir yapıyı bir arada taşıyor. Fakat her birinde ortak olan bir yap-tak işlemine tabi tutulmaları. Nitekim yazımın başında sözünü ettiğim Gürbüz’ün dildeki ustalığını gösteren yap-taklar olarak bahsettiğim de bu. Burada görüleceği gibi şimdi, aslında her seferinde başka bir şeyin yerine konuluyor. Şimdi bir durak vazifesi görüp sabitlendiğinde belirli bir zaman dilimi olmaktan çıkarak belirsizliğe, geçmiş ve geleceği aynı anda üstlenmeye başladığına ise geçmiş ve geleceğin işlevini ediniyor; şimdi olması gerekeni yerinden çıkarıp onu başka bir işlevle oraya yeniden takıyor. Bu aslında biraz, bir malzemenin başka bir malzemeyle yer değiştirmesi gibi.

Gelecek zaman da bu alıntılarda şimdi’de olduğu gibi bir yap-tak’a dönüşüyor. Alıntılanan metinlerde koyu harflerle gösterilen ve ilk alıntıda sürekli tekrar eden gelecek ifadeleriyle -acak, ecek- geleceğe dair bir şey söylenmiyor; anlatıda geleceğe dair işaretlerle geniş bir zaman dilimi kurguya taşınıyor; böylelikle anlam, geneli ifade eder bir hale bürünüyor.

Diğer alıntıda gelecek yine -acak, ecek şeklinde tekrar eder bir şekilde kurgulanırken bu kez geçmişi de içinde barındırır şekilde bir tahminden bahsedilip şimdi’de sabitleniyor. Böylece geçmiş işaretleri şimdiyi perçinler hale gelir. Bu tahmin durumu son alıntıda -gelir- şimdi’yi kasteder bir şekilde geleceği ifade ederek yine şimdi’yi sabitler. Üçüncü alıntıda ise geçmişe dair bir söylem içine yerleştirilen gelecek -öğrenilecek, öğretilebilecek- diğerlerinde olduğu gibi şimdi’yi sabitlemek için bir araçtır.

Alıntılardaki italik ile yer alan kısımlar ise belirsizliği sağlamak için kullanılan zaman dilimleridir. İlk alıntıda -veririm- aslında eylem gerçekleşmeyecektir, sadece gerçekleşmesine yönelik şartlar ileri sürülür. İkincisinde ise anlatıcı kahraman -kaykılacağım- anlatıda kendisinin konumuna yönelik bir ifadede bulunmasına rağmen bunun ne şekilde gerçekleşeceği muğlaktır. Üçüncü alıntıda muğlaklık güçlü bir şekilde verilir – bilemedim-. Son alıntıda -iğretidir- anlatıcı kahramanın bir durum karşısındaki tavrı herkesi kapsamayacak bir ifadeyle yer alır. Dolayıyla o da bir muğlaklığı taşır.  

Burada görüleceği gibi daha başlangıç paragraflarında klasik olarak geçmiş zaman geçmişi, şimdiki zaman şimdiyi, gelecek zaman geleceği yansıtmaz. Kendi klasik görünümündeki her bir zaman dilimi oradan çıkarılarak onunla aynı anlamı taşıyan başka bir zaman dilimiyle geri takılmıştır. Hikâyelerin söylem şeklinde yazılması, anlatıcı kahramanın konuşmaları, zihninden ve yaşamında geçenleri bir içdökümü şeklinde sunarak karşısında okur, kendisi vb. gibi bir başkasına hitap ederek yanına katması da söylemin kurgusal boyutta bir yap-tak’a eşlik etmesini sağlar. Gürbüz, klasik hikâye, roman vb. tür tanımlarının dışına çıkarak kahramanı, yazarın anlatısıyla değil kendi anlatısıyla, ama bu tür bir anlatının sürekli altını çizerek söylemde zaman yap-tak’larıyla gerçekleştirdiğini paralel bir şekilde kahramanı ve onun sesini her şeyin önüne koyarak kurgusal boyutta da yapar.

Sadece birkaç alıntıyla değindiğim Şule Gürbüz anlatısının formları altüst eden yapısıyla çok daha geniş bir incelemeye ihtiyaç duyduğunu belirtip bunun gerçekleşmesini dileyerek…

Not: Bu yazı Kitap-lık dergisinin Mayıs-Haziran 2016 tarihli sayısında yayımlandı. Ancak yazı bir kazaya kurban gittiğinden yazıda italik, altı çizili ve koyu harflerle gösterdiğim kısımların hepsi dergide italiğe çevrilmiş. Bu da yazıyı bağlamından kopardığından buraya asıl halini koydum. 

Açık Radyo Kayıtları 55: İlhami Algör II

19/05/2016 tarihinde İlhami Algör ile yaptığımız programın linki:

https://archive.org/details/GununGuncelinEdebiyat19.05.2016Rec.27.04.2016Lhami2

 

Açık Radyo Kayıtları 54: İlhami Algör I

İlhami Algör ile 12/05/2016 tarihinde Açık Radyo'da yaptığımız programın ilk bölümünün linki:

https://archive.org/details/GununGuncelinEdebiyat12.05.2016Rec.27.04.2016Lhami1




 

Açık Radyo Kayıtları 53: Yalçın Tosun II

05/05/2016 tarihinde Açık Radyo'da Yalçın Tosun ile yaptığımız söyleşinin ikinci bölümünün linki:

https://archive.org/details/GununGuncelinEdebiyat05.05.2016Rec.13.04.2016



 

Resul Kimdir/Nedir? - Hüseyin Kıran'ın Resul'ü Üzerine-

RESUL KİMDİR/NEDİR?

“Edebiyat başlı başına ilişkilerle, danslarla, kır gezileriyle ve kazalarla ilgilenmek yerine manevi durumlarla daha fazla ilgilenmeye başlasa ne olurdu?.. Zihnin uzak köşelerinde farkında olmadan gerçekleşen gizli kıpırdanışlar, izlenimlerin hesaplanamaz karmaşası, hayal gücünün mercek altında görülen nefis yaşanışı, duygu ve düşüncelerin rasgele hareketi, kalbin ve beynin gidilmemiş yollarda yol bilmez iz bilmez seyahatleri hakkında daha fazla bilgi sahibi olmamız gerekiyor…”

Knut Hamsun

Edebiyatın zihnin işleyişi hatta zihnin işleyişine direnen bir bedende yeniden var olup kendine oradan bir bakış atma ihtimali sunma meselesi Hüseyin Kıran’ın Resul romanında kitabın baştan sona tüm meselesini oluşturuyor. Tabii mesele bu olunca Resul’ün kendini nasıl anlattığı, anlatmaya çalıştığı kimi zaman da susması ancak o sustuğu zamanlarda bile konuşmak, haykırmak için bir yol bulmaya çabalaması Kıran’ın metnini bir anlatma/anlatamamama eksenine dönüştürüyor.

Resul, Resul olan ben, Hafize Kadın, Hafize annenin kocası, Mahir, Işıl… Hiçbiri roman boyunca tam olarak betimlenip okurun gözleri önüne getirilmiyor. Her şey, tek bir şey dışında her şey muğlak: İşkence…

Resul yaşamaktan, yaşıyor olmaktan, bedeniyle zihni arasına konulan engellerden, köpekleşmekten, insanlaşmaktan, iç organlarına dokunup onu ele geçirmeye çalışan kimi zaman kendi kimi zaman başkası görüntüsündeki eziyetten hiçbir zaman ari kalmıyor.

Kendi bedenini bir ev/hapishaneye çeviren dışarısı ve kendi içi onu sürekli oyup bir başka şeye dönüştürüyor: Önce bir köpek sonra ise tamamen kendinden kendini icat ettiği bir heykel ve sonrasında nesnelere sıçrayıp onlara dönüşebilen bir madde… Kendisinden akışkan bir madde gibi bahsediyor sürekli. Bu yüzden bilinç ile beden arasında durmadan sınırlar çiziyor. Romanın sonunda kendisinden bir heykel ve sonra akışkan bir nesne yaratabilmesi belki de sonunda sırf bilinç olmayı başarabilmesi… Nitekim beden ve bilinç arasındaki bu ayrımın yaşamda bir sorun yarattığı da gerçek ve romanın daha başlangıcında bu ikisinin savaşı karşımıza çıkıyor: “Hiç tartışmadan bilmeden ölçmeden yaşamalı. Bir beden olarak. O zaman acı da olmayacak. Sadece yaşamak olacak. Acıyı işe karıştırmamalı, ya da eğer bilinci susturamıyorsak gövdenin yaşaması bastırılmalı; salt bilinç olarak kalmalı. Bilinç bedenden, beden bilinçten haberli olduğu sürece, birbirleri hakkında bildikleri düşündükleri eleştirebildikleri doğru buldukları yanlış buldukları değişmek ve değiştirmek istedikleri dışladıkları ve benimsedikleri olduğu sürece yaşamak zor.” (15)

Yaşamanın zorluğu romandaki anlatıcı karakterin anlatımını da zorlayan bir durum. Resul’ün anlatısındaki muğlaklığın kendini en çok hissettirdiği yerler bilincin silindiği veya anlatıcının zihninin karıştığı yerler. Anlatıcının zihninin karıştığı yerlerde sık sık anlatı birinci şahıs ve üçüncü şahıs arasında gidip geliyor. Burada genellikle önce 3. şahıs anlatıyla dışarıdan kendine bakıyor, sonra oradan kendine atlayarak içe, 1. şahsa geçiyor:

“Kadının yüzü katılaşıyordu Resul’ü süzdükçe. Düşmanca, kindar bir ifadeye büründü yemeninin çevrelediği yüz. Bir daha hiç unutamayacağı bir an yaşıyormuş gibi dikkatliydi. Buruşuyordu gitgide. Gitgide hırçınlaşıyordu hali tavrı, hemen bir iey yapılmazsa iğrenç bir noktaya dönüşecek, kıllı bir et parçasından ibaret kalacaktı. İçeri çekilip hızla çarptı kapıyı.

Peki, şimdi ne yapmalı? Yatağa dönecek… tatlı tatlı tatlı… ılık yumuşak saracak… hayır! Yok uykum ki! Acıkmış karnı. Ona yiyecek verecek. Yiyecek. Ekmek. Ben ekmeği ne zaman gördüm en son? Akşam, Şimdi?” (19)

Yukarıdaki alıntıda ve bir önceki alıntıda görüleceği üzere anlatıcının zihni karıştığında noktalama işaretleri bir anlam taşımamakta, sözcükler ardı ardına dizilmekte. İkinci alıntıda ise ikinci paragrafta kendisi, olanlar üzerine düşünmeye başladığında bulanıklaşan zihnin aksinde ilk paragraftaki anlatıcının keskin görüşlülüğü ve netliği, betimleyici tavrı öne çıkıyor. Nitekim romanın sonunda akışkan bir maddeye dönüşebilen anlatıcı karakter, romanda sürekli olarak sevimsiz bir şekilde anlatılan Mahir’in bedenine girdiğinde sadece bir et yığınından bahseder. Bilinç bile bu bedeni harekete geçirmeye yetmez. Burada Mahir, aynı zamanda anlatının üçüncü şahsa geçtiğinde dışarıdan gören, betimleyen, otoriter bakış açısının içeriye girdiğindeki pislik ve kofluktan ibaret bir et yığını olmasıyla yukarıdaki alıntıdaki ilk paragraftaki anlatıcının tutumuna da bir gönderme yapar. Roman boyunca anlatının sık sık yer değiştirmesi, bir gören ve bir duyan şeklinde nitelendirebileceğimiz iki anlatıcı arasında gidip gelmesi de romanın bu dönüşümün ilerleyen bir zincirdeki halkalar gibi yavaş yavaş gerçekleşmesiyle ilerleyen bir yapıya, aslında Resul’ün sonrasında dönüştüğü kendine dışarıdan bakarken içeriye girip kendi yaptığı katı bir heykel olmasıyla da paralellik gösterir.

Kendine bir ev, barınak, koza yapmak isteyen Resul’ün benliği, anne karnındaki bebeğin aldığı şekildeki pozisyonuyla bir yeniden doğuş gerçekleştirme çabasının kendisini de bertaraf eder. Çünkü kabuk bağlayarak korunmaya çalışmasına rağmen bilinç ve beden uyumsuzluğu bu yeniden doğuşu sekteye uğratmakta, ancak dönüşümü, bir başka varlığa, unsura transfer olmayı mümkün kılabilmektedir. Köpek olarak yaşadıkları, hissettikleri ve duydukları bir yeniden doğuştan çok zorunlu/gönüllü dönüşümün bedende yarattıklarını gözler önüne serer. Anlatıcı bize her şeyi bir köpek bilincinden anlatmaya başlar; köpekliğin bedenindeki izlerine, bilincin izlenimlerinden daha sonra ulaşırız. Bu şekilde, anlatı bir sonraki aşamaya hep, birden geçiriliyormuş gibi gösterilmesine rağmen bir yavaşlık hatta zaman zaman duraksamalar da edinilir. Bu duraksamalar zihnin iyice bulanıklaşmasıyla yavaşlıktan hızlılığa doğru terfi edecektir: “Önce bir cam duvara kadar yüzüyor sonra küçük kanat hareketleriyle dönüyor diğer duvara ulaşıyor sonra küçük kanat hareketleriyle dönüyor diğer duvara ulaşıyor sonra küçük kanat hareketleriyle dönüyor diğer duvara ulaşıyor sonra küçük kanat hareketleriyle dönüyor hep aynı şeyleri yapmanın sonsuz boşunalığının eriten rahatlatıcılığı; hep aynı yemi yemenin hep aynı saatte verilmiş ki – aç kalmak yoksa hiç, nasıl doyulur?- sonra hep aynı boyalı kayanın delikli girintilerini .” (31)

Kendinin bedenden koparmak, bu koparmayı sağlamak için yaşamda soluk almaksızın debelenmek ve sonunda Daire’nin ya da “dairenin” içinde hapsolmak, oradan kurtulmaya çalışmak, bir ben olmak, ağacın toprağında kendine bir yer bulmaya çalışmak… Bunların hem tek tek hepsi hem de bir arada hepsi Resul… Dişlemek, yutmak, soğurmak, sindirmek, kanamak, yemek… Bu eylemlerin aynı zamanda edilgen tüm halleri.... isteği ve kaçma, uzaklaşma durumları…

Bu yazı, Resul için sadece bir başlangıç… Hüseyin Kıran, Resul ile Türkçe edebiyatın ender kitaplarından birine imza atmış. Okurunu çok düşündürecek bir roman Resul…

 Bu yazı İstanbul Art News Edebiyat'ın Nisan sayısından yayımlanmıştır. 

Açık Radyo Kayıtları 52: Yalçın Tosun I

28/04/2016 tarihinde Yalçın Tosun ile yaptığımız programın ilk bölümünün linki:

https://archive.org/details/GununGuncelinEdebiyat28.04.2016